Thursday, June 26, 2014

"Тарроҳии Бузург" - Стивен Ҳокинг ва Леонард Млодинов

Қисми Аввал - Асрори Ҳастӣ


Ҳар яки мо арзи вуҷуд дорем, вале ба як муддати кӯтоҳе ва дар ин муддат танҳо бахши кӯчаке аз тамоми оламро кашф мекунем. Аммо инсон гунаи кунҷковест. Мо таъаҷҷуб мекунем, ба дунболи посухҳо мегардем. Дар ин ҷаҳони паҳновар, ки гаҳе меҳрубону гаҳе бешафқат аст зиндагӣ намуда ва ба фалаки беандозаи болои сар нигариста, мардум ҳамвора пурсишҳои бисёре кардаанд: оё чӣ гуна метавон оламеро ки мо худро дар он пайдо кардаем дарк намуд? Олам чӣ гуна рафтор дорад? Моҳияти воқеъият чист? Ҳамаи инҳо аз куҷо пайдо шуданд? Оё олам ниёз ба офаридгоре доштааст? Бисёре аз мо бештари вақти худро сарфи нигаронӣ ба ин пурсишҳо намекунем, аммо қариб ҳамаи мо баъзан аз ин пурсишҳо изҳори нигаронӣ кардаем.

Урфан, ин пурсишҳо барои фалсафаанд, вале фалсафа фаннест мурда. Фалсафа натавонист ҳамгом бо рушди ҷадиди илм, ба вижа физик, бошад. Донишмандон дар талоши дониш ҳомили машъали кашфиёт гардиданд. Ҳадафи ин китоб посухи пурсишҳои болост, ки тариқи кашфиёт ва пешрафтҳои назарии ҷадид пешниҳод гаштаанд. Онҳо моро ба як тасаввури нави олам ва ҷойгоҳи мо дар он ҳидоят менамоянд, ки аз тасаввуроти урфӣ хеле фарқ мекунанд ва ҳатто аз ҳамин тасаввуроте ки як-ду даҳсола аз ин пеш рангубор додаем, тафовут доранд. Ба ҳар ҳол хулосаи аввалини мафҳуми навро метавон тақрибан ба садае аз ин пеш радёбӣ кард.

Мувофиқ ба мафҳуми урфии олам, ашёҳо аз рӯи масирҳои муайян ҳаракат мекунанд ва торихи қатъӣ доранд. Мо метавонем дар ҳар лаҳзаи замон мавқеъи дақиқи онҳоро  мушаххас намоем. Гарчанде ин шарҳ барои аҳдофи рӯзмарра ба таври кофӣ муваффақ аст, дар солҳои 1920-ум мушаххас шуд, ки ин тасаввуроти "клоссикӣ" наметавонад рафтори зоҳиран аҷибу ғариби мавҷудиятро ки дар миқёси атомӣ ва зератомӣ мушоҳида шудааст, шарҳ диҳад. Дар иваз моро зарур омад чаҳорчӯбаи дигареро бо номи физики квантӣ қабул намоем. Маълум гардид, ки назарияҳои квантӣ дар пешгӯии рӯйдодҳои миқёси хурд ба таври ҳайратангез дақиқ буда ва ҳангоми татбиқи он ба олами макроскопии рӯзмарра пешгӯиҳои назарияи клоссикиро айнан такрор мекунанд. Ва аммо физики квантӣ ва клоссикӣ аз рӯи нуқтаи назари тамоман гуногуни воқеъияти физикӣ таъсис ёфтаанд.

Назарияҳои квантиро метавон бо роҳҳои гуногун тавсият кард, вале шояд тавзеҳоти беҳтарини ҳиссии онро Ричард (Дик) Файнман, ки шахсияти рангбаранге буду дар Донишкадаи Текнолоҷии Колифорниё кор мекард ва дар клуби шабонаи поёни роҳ нағораи бонго менавохт, додааст. Мувофиқи Файнман, система на танҳо як торих дорад, балки тамоми торихеро ки имконпазир аст, дорад. Зимне ки мо ба дунболи пурсишҳо мегардем, мо равиши Файманро низ батафсил хоҳем фаҳмонд ва аз он истифода намуда идеяеро кашф хоҳем намуд, ки олам худ торихи ягона ва ё ҳатто як мавҷудияти мустақил надоштааст. Ин ҳатто барои бисёре аз физикдонон як идеяи радикалӣ ба назар мерасад. Дарвоқеъ, мисли бисёр аз мафҳумҳои илми имрӯза, ин ба ақли солим риоя намекунад. Вале ақли солим аз рӯи таҷрубаи ҳаррӯза асос ёфтааст, на аз рӯи олам ки тариқи шигифти фанновариҳо, монанди ононе ки ба мо иҷозаи нигаристан ба умқи атом, ё ақиб ба олами навзодро медиҳанд, ифшо гардидааст.

То қабл аз зуҳури физики замонавӣ, маъмулан тасаввур ин буд ки тамоми дониши дунёро метавон бо роҳи мушоҳидаи мустақим ба даст овард, яъне ашёҳо ончунонеанд, ки тариқи дарк намудани ҳиссиёти мо намудор мешаванд. Вале мувафаққиятҳои диданиву ҷаззоби физики замонавӣ, ки аз рӯи мафҳумҳои бо таҷрубаи рӯзмарра дар тазод таъсис ёфтаанд (мисоли овардаи Файнман), ба мо нишон доданд, ки ин маврид дуруст нест. Аз ин рӯ дидгоҳи соддалавҳонаи мавҷудият бо физики замонавӣ созгор нест. Дар қиболи ин гуна парадоксҳо мо равишеро пеш мегирем, ки ба он воқеъгароии мутаалиқи модел ном мениҳем. Ин аз рӯи идеяи он ки майнаи мо вурудот аз узвҳои ҳиссии моро бо сохтани модели дунё тафсир мекунад, таъсис ёфтааст. Ҳангоме ки ин модел дар фаҳмонидани рӯйдодҳо муваффақ шуд, мо майл мекунем сифати воқеият ё ҳакиқати мутлақро ба он ва ба ҷузъиёту мафҳумҳое ки онро ташкил мекунанд, нисбат диҳем.

(идома дорад... )

P.S. Инак чанд моҳ мешавад, вале то ба ҳол аз нашриёт иҷозаи нашри тарҷумаи тоҷикии ин китобро нагирифтаам. 

No comments: