Абӯалӣ ибн Сино оиди Қонуни Дуввуми Термодинамика

Аз рӯи навиштаҳои "Рисолаи Саргузашт"-и Абӯалӣ ибн Сино ва "Ҳакими Бузург"и Валерий Воскобойников, аввалин сухане ки Ҳусейни хурдакаки яксола вирди забон оварда буд суъоли "Чаро?" будааст. Вақте ки писари ҳамсоя Умар аз вожаҳое мисли "Оча", "Дада" истифода мекард, Ҳусейн чанд рӯз ғаш мекунад ва танҳо як суханро вирди забон меоварад: "Чаро?" Падараш Абдулло ва модараш Ситора низ дар изтироб буданд, ки чаро писарашон ҳамеша "чаро"-пурсон гиря мекунад. Ҳамсоягон ҳатто фикр мекунанд ки писари онҳо шояд норасост. Воқеан, сонитар таи чанд муддати дигар Ҳусейн хеле бурро сӯҳбат мекунад ва сабабгори гиряашу суъолпурсиашро низ мефаҳмонад. Аз рӯи гуфтааш, косае ки дар даст доштааст ба замин меафтаду мешиканад. Ӯ мулоҳиза меронаду мепурсад, ки "чаро косае ки бутун буду аз дасташ ба замин афтод худ аз худ дуто шуд, вале наметавонад боз баргардаду худ аз худ якто шавад?" Ин суъолро аз падару модараш мепурсад, вале чун наметавонад худ сухан рондан, танҳо суъоли "чаро?" аз даҳонаш мебарояду халос. Сонитар низ падару модараш наметавонанд ба ин суъоли ӯ ҷавоб диҳанд.

Воқеан ба ин суъол донишмандон тавонистанд танҳо дар садаи 19 ҷавоб диҳанд ва он ҳам бошад тариқи дарк намудани қонуни фундаменталии табиъат буд, ки энтропияи системаи баста ҳамеша меафзояд. Яъне бо суханони оддӣ гӯем, қаҳваву шир бо мурури замон метавонанд ба ҳам омехта шаванд вале бо гузашти замон табиъат наметавонад онҳоро аз ҳам ҷудо созад. Аз он ки ин ҳодисаро Ҳусейни кӯчак дар соли 981 тавонист мушоҳида кунад ва суъол ҳам бигузорад боз ҳам аз бузургвории ин инсони наҷиб далолат медиҳад.

Сурури Замин

Сурури Замин

          Дарёи Аму аз ҳарвақта зиёдтар кафккунон мавҷ бар доман мезад. Овози мурғобиҳое, ки ҳар шаб ин мавзеъро танинандоз буд, имшаб гўё аз хатари ояндае огоҳ бошад, ба гўш намерасид. Баъзан садои буми ваҳмангези лонашин аз сўи дарахтони худрўи лаби дар шунида мешуд, ки ягона халалрасони ин шаби сокин пас аз дарё ҳамон буд.

          Дар чунин шабе ки дарё хурўш мекард, танҳо навбатдорони сарҳади байни Термизу Афғонистон дар пости навбатии худ истода, хизмати ҳарбиро чун пешина ба ҷо меоварданд. Ҷамшед бо ҳамроҳи худ Азамат, ки дар як қисм хизмат мекард, қаиқ ронда истода ғарқи хаёлу андеша гашта буд. Азамат бошад, азбаски навхизмат буд, бори аввал ба ҳаракати пасту баланди мавҷҳое ки сўи соҳил медавиданд, аз наздик назар афканда, ҳаловати хосае мебурд. Аз дур чароғе милт-милткунон аз ивазшавии смена хабар мерасонид. Қаиқи белзан дар рўи об алвонҷ хўрда-алвонҷ хўрда торафт ба соҳил наздик мешуд.

          Нохост дар осмон оташаке афрўхта лаҳзае шаби торро аз зулмат озод кард. Аз равшании ба миён омада ҳатто канораҳои соҳил, ки тахминан панҷсад метр дур буданд, намудор шуд.

          - Барқ! – фарёд кард Азамат ба талвоса афтода. – Ҳозир борон меборад.

          - Одами зудҳаяҷон ҳастӣ, - дар навбати худ гуфт Ҷамшед ва ба сўи осмон нигаристу худ ҳам бетоқатона аз ҷой каме ҷунбид. Ў чашм аз пардаи ситоразор наканда истода ҳаяҷони худро ошкор накарда натавонист ва аз рафиқаш ҳам баландтар фарёд зад:

          - Метеор! Метеори калон!

          Азбаски Ҷамшед қабл аз хизмати ҳарбӣ дар факултаи физика таҳсил гирифта буд, ба метеору астероидҳо завқи калон дошт. Илми нуҷум, ки бо тамоми ҳастӣ вуҷуди ўро фаро гирифта буд, баъзан водор месохт, то як поси шаб дар мушоҳидахонаҳои факулта монда ҳаракати ситораҳоро муоина кунад. Ҳатто кори дипломиашро дар бораи омўхтани сохт ва таркиби ҷирмҳои осмонии байни Муштариву Миррих  карда буд, ки ҳамагон рўзи ҳимояи он ўро бо чапакҳо таҳсин хонда буданд. 

          Имшаб низ ў нуқтаи материалиеро, ки торафт калонтар шуда наздик меомад, метеор гумон карда ду чашм аз осмон намеканд, то ҳаракате аз ҷониби чашмонаш хато нахурад. Азамат ин ҳолати карахти Ҷамшедро дида белҳои аз дастони ў холӣ мондаро зуд ба даст гирифт ва худ бо ҷидду ҷаҳд ба белзанӣ даромад. Ў ҳаросон, хаёлаш худи ҳозир метеор ба боли қаиқи онҳо афтода онро чаппа мекард.

          - Ба осмон нигар! Биё, белзаниро мон, нигар, чӣ чизи аҷоиб! – ҳоло ҳам сар поин накарда фарёд мезад Ҷамшед. Азамат, ки ҳатто ба сар бардоштан маҷолаш намонда буд, ягона умеди худ рацияро ба даст гирифт, то штабро аз ин «воқеаи нодир» огоҳ созад. Вайрон будани рация умеди охирини ўро низ ба пуч баровард ва ҳамин лаҳза садои Ҷамшедро, ки аз вақтхушӣ бароварда буд, аломати хатар фаҳмида бе он ки сар боло кунад, аз ҳуш рафт. Ҷамшед ҳоло ҳам муоинакорирор давом дода истода ин ҳолати рафиқашро пайқас накард.

          Метеори ғайримуқаррарӣ аввал чун танга, сипас баробари лаъли калон шуду дар ҳаво муаллақ монд. Ҷамшед ин ҳолати ғайриоддии метеорро дида аз ҳайрат лаби остин газид. Аввалан метеор набояд бе ягон изи ғафс ба Замин наздик мешуд, хусусан ҳангоми аз атмосфера гузаштани ин гуна метеори калон ҳатман таркише бояд ба вуҷуд меомад, ки дар ин метеор на ин на он ба назар мерасид.

          «Метеор» гўё ин ҳайрати Ҷамшедро пай намуда бошад, аз нав ба ҳаракат даромад. Ин лаҳза ҳайрати Ҷамшед дучанд афзуд, чаро ки метеори ў гумонкарда ба лаълии басо калон шабеҳӣ дошт. Зуд ба хотираш ҳикояву қиссаҳо доир ба лаълиҳои паррони номаълум омаданд, ки аз хурдӣ ин гуна ҳикояҳоро дўст медошт ва дар дил чунин вохўриро бо умед мепарварид. Инак, имшаб орзуи ў аз кадом ҷиҳате ҷомаи амал мепўшид.

          Ҷамшед чун Азамат сару калобаи хешро гум накард, баръакс фуруд омадани «лаълии паррон» ро (Агар ў дар ҳақиқат мефаромада бошад!) мунтазир шуд. Он рост ба сўи қаиқ фуромада истода, даҳ метр болотар дубора дар ҳаво муаллақ монд. Пас қаиқ ба кадом сўе ҳаракат накунад, ў ҳам гўё як қисми он бошад баробари қаиқ рафтан гирифт. Ба санг дакка хўрдани қаиқ Ҷамшедро хаёле ба худ овард ва ў дид, ки ба ҷазираи байни дарё расидааст. «Лаълии паррон» низ дар ҳамин ҷо аз қаиқ ҷудо гашта, дар яке аз ҷойҳои паҳнотари лаби ҷазира фуруд омад. Ин лаҳза Ҷамшед низ хост штабро аз ин воқеаи рўйдодаистода огоҳ созад ва рақамҳои лозимиро чинд. Паз аз он ки рация садои қабулкуниро набароварду ўро аз куҷое ба ёд расид, ки дар ҷои киштии кайҳонии сокинони сайёраи дигар истода асбобҳои мавҷии рўизаминӣ ба кор намедарояд, дигар бо он овора шуданро лозим надонист ва ба сўи «лаълии паррон» назар андохта дид, ки аллакай ду кас аз сокинонаш ба берун баромадаанд.

          Гарчӣ меҳмонон чун заминиён бо ду по меистоданд, валекин дар қаду басти онҳо фарқи куллие аз одамони ин ҷо ба назар мерасид. Ҳарду қади басо паст, яъне тахминан қариб як метр дошта, пойҳояшон нисбатан кўтоҳу борик буд. Сарҳои калону безебашон ба ин гуна қади бачагона тамоман мувофиқат намекард. Яке аз онҳо, ки рўи дароз дошта қадаш низ аз қади ҳамроҳаш як ваҷаб баландтар буд, қадаме пеш гузошт ва бо лаҳҷаи панҷобӣ ба сухан даромад:

          - Салом, аскар! Наздик биё, натарс, ин парвози панҷоҳу ҳафтуми мо ба сайёраи шумост, - гўён дили Ҷамшедро каме нарм карданӣ шуд ва ба сухан давом кард. – Аз афташ дар сменаи навбатдорӣ ҳастӣ?!

          - Ҳа, - кўтоҳакак ҷавоб дод Ҷамшед аз лаҳҷаи онҳо ҳайраташ афзуда ва далертар шуда давом дод. – Аллакай смена иваз шуд.

          - Аҷиб, - гуфт Пакана, ки аллакай Ҷамшед ба назди онҳо расида буд ва бо ангушташ ба сўи автомати дар китфи ў буда ишорат кард: - Дар куҷое ки мо набудем, аз ин яроқи қирони инсон ҳаст. Ҷамъияти ваҳшиён…

          Пакана ҳоло суханашро ба итмом нарасонда Дарозрў эътироз баён кард:

          - Беҳуда танқид макун. Ба ёд ор, ки ҳафтсад сол аз ин пеш аҷдодони худи мо чӣ хел буданд. Ин даври гузариш аст. Ғайр аз ин, Тим, худи мо низ маҳз ҳамин хел вазифаро дар ўҳда дорем.

          Ҳайрати Ҷамшедро дида Дарозрў ба фаҳмонидан даромад:

          - Оре, аз сари мо низ ҳамин хел давр гузаштааст. Мо аз сайёраи Сурури бурҷи Ғўли Кўҳӣ, ки дар шумо ба забони қадимаи грекӣ Кентавр меноманд, мебошем. Дар қисми шимоли Замин он намудор нест. Сайёраи мо низ чун ватани шумо Ўзбекистон дар ихтиёри халқ аст, лекин фақат демократия неву демопланетия.

          - Забони тоҷикиро аз куҷо медонед?

          - Ҳар як аъзои сайёраи мо камаш ҳафт-ҳашт забонҳои сайёраи шуморо медонад. Хусусан, ману Тим аз бозе, ки ба Замин робита дорем, шасту ду забони шуморо аз бар намудем. Забони дарӣ бошад бостонӣ аст. Аҷдодони забонатон Рўдакиву Фирдавсӣ, Хайёму Саъдӣ ва Синову Беруниро ҳар як фарди ҷамъияти мо на танҳо медонад, балки асарҳои онҳоро бо як шавқи хосае мехонанд.

          Пакана, ки ҳамроҳаш ўро Тим ном бурда буд, мисли Ҷамшед ба ҳар як сухани Дарозрў бодиққат гўш андохта дар охири сухани ў таъкид кард:

          - Эд дуруст мегўяд. Шахсан худи ман ҳам, ки табиб ҳастам, баъзан корҳои мушкиламро бе асарҳои Шайхурраис анҷом дода наметавонам. Ҳатто дар ҳаёти мо чунин олими забардасти замони худ нарасида буд. Дар инқилоби соҳаи тиб хизмати аҷдодат басо бузург аст.

          - Инқилоб?! – ба ин сухани ў сарфаҳм нарафта хитоб кард Ҷамшед.

          - Бале, инқилобе ки маҳз дар зодрўзи ҳазорсолагии Бўалии Сино, бо вақти шумо дар санаи ҳаждаҳуми августи соли ҳазору нўҳсаду ҳаштодум шуда гузаштааст. Бо раҳбарии профессор Эн Си, як гурўҳ  олимони машҳури сайёраи мо бо роҳи начандон мураккаб давои тамоми касалиҳо, аз ҷумла саратонро, ки дар Замин низ то ба ҳол муаммост, ёфта баромаданд. Инқилоб дар муддати кўтоҳ чунон қувваи худро намоиш дод, ки дар сайёра ягон шахси бемор намонд. Эҳтимолияти беморшавӣ бошад дар сад сол ба як кас дуруст меояд, ки ин вақти тўлонист.

          - Магар дар шумо микробу бактерияҳо нестанд? – боз пурсид Ҷамшед, ки сабаби бемориро дар онҳо медонист.

          - Албатта ҳастанд, аммо мо онҳоро аллакай бактерия не, балки «коркунони кўчак» меномем. Азбаски ҳоло дар мо ҳама чиз роботонида шудааст ин гуна коркунони беминнатро пайдо кардан кори осонест. Онҳор метавон дар таркиби хок пайдо кард, ки он дар сайёраи мо низ сероб аст. Атмосфераи мо бошад  аз микроорганизмҳо қариб батамом холӣ аст. Ҳавои онро ҳар рўз бо техникаи нав тоза карда меистанд. Роботҳоро бошад ба мо худи «коркунони кўчак» сохта медиҳанд. Мана аз ин асбоб, - гўён Тим як чизи гирдашаклро ба Ҷамшед нишон дода ба гапаш давом намуд, - «коркунони кўчак» ро бевосита ба меҳнат ҷалб намудан мумкин.

          Ҷамшед ин тараф он тарфи асбобро дида хост боз онро ба меҳмонон баргардонад, ҳамин лаҳза ҳамаро дар ҳайрат гузоштааз осмо содои ғуррише ба гўш расид. Ба боло нигоҳ карда, ў ду чархболи ҳарбии навъи охирин «наҳанги сиёҳ» ро дид, ки бо суръати баланд аз он тарафи дарё ба сарҳад наздик мешуданд. Ҷамшед фурсатро аз даст надода зуд рацияро ба даст гирифт. Вайрон будани он ба ёдаш омада, илтиҷокорона ба меҳмонон нигарист ва пай бурд, ки аллакай Эд ғайб задаст.

          Чархболҳо пасу пеш бо ҳамон суръати баланд торафт наздиктар меомаданд. Ҷамшед хост, аз автомат ба сўи онҳо оташ кушояд, вале Тим ўро аз ин кор боздошт ва бо ишорати даст лозим набудани онро фаҳмонид. Фурсате баъд чархболҳо аллакай дар болои сари онҳо буд. Валекин ҳамин лаҳза ҳодисае сар зад, ки пас аз ин Ҷамшед дер боз аз Суруриён мамнуну миннатдор шуда гашт.

          Чархболҳо гўё касе онҳоро бо дастони номаълум қапида бошад,  дар ҷой шах шуда лаҳзае бесадо монданд. Пас аз он ҳар ду дар болои онҳо се бор чарх зада чуноне ки парида омада буданд, ҳамон тавр бе ҳеҷ як чуну чаро ба ақиб баргашта аз назар ғоиб гаштанд. Ҷамшед, ки чунин ранг гирифтани воқеаро чашмдор набуд аз хурсандӣ дар курта нағунҷида миннатдорона сўи Тим нигарист. Паканаро низ ин ҳолати ў ба ваҷд овард:

          - Ин кори «Сурур». Навъи олитарини асбоби шодибахш. Ин гуна асбобро дар сайёраи мо ба наздикӣ кашф намуданд. Агарчӣ худаш хурдакак аст, вале пульташро ки зер намудӣ, аз он мавҷҳои кўтоҳ баромада ба майнаи инсон таъсир мекунад ва маҷмўаи ҳуҷайраҳои анализатории рўпўсти онро дар як тартиб ҷойгир месозад. Он гаҳ ин асбоби наҷиб водор мекунад, то ҳар як шахс некўкор бошад…

          Меҳмонон боз чанди дигар аз боби сулҳу амният ва осоиштагӣ ҳарф зада, дар охир таъкид карданд, ки супориши онҳо гирифта низ дар ҳамин бора аст. Ҷамшед ба онҳо изҳори сипос баён намуда, онҳоро ба назди одамон даъват намуд. Эд бошад:

          - Барои таклиф ҳазорҳо ташаккур, аммо вақт ночиз мондааст, мо бояд ба назди ёру дўстон баргардем. Ин чизҳо аз мо ба шумо тўҳфа, -  гўён асбоби гирдашакли истеҳсолотро, ки ходимонаш «коркунони кўчак» буданд ва асбоби мусиқимонандеро дароз намуд. – Ба наи тоҷикон хеле монанд. Ин ҳам як намуди асбоби шодибахш, танҳо мусиқии бахту нишотро менавозад.

          Ҷамшед бо чашмони аз фараҳ лабрез ба асбобҳо менигаристу намедонист, чӣ тавр миннатдории худро изҳор намояд. Охир ў акнун метавонад тамоми халқони ҷаҳонро бо воситаи «Сурур» ба дўстиву рафоқат даъват намояд, кулли одамонро аз ҳисси бадбиниву нафрат, ҳирсу тамаъ ва дигар-дигар аъмоли бад пок созад. Сабабгори ҳамаи ин бошад, дўстии халқии сайёраи Сурур хоҳад буд.

        - Ин ёрии неки шуморо мардуми рўи Замин то абад аз ёд фаромўш нахоҳад сохт. – Лаҳзае сукут намуда аз номи халқ илова намуд: - Беҳад миннатдорем, эй халқи наҷиб!

        - Хайр, аскар! Саломат бош!

        - То боздид!

        Суруриён ба ақиб назди киштии худ баргаштанд. Аввал Тим, баъд Эд ба киштӣ ворид гашту дари он аз пас худ аз худ пўшида шуд. «Лаълии паррон» бе ҳеҷ як овоз аз ҷой баланд шуд ва роҳ ба қаъри осмони бекарон, ба сўи дарвозаи бахт - Сурур пеш гирифт. Ҷамшед то дар байни ситораҳо нопадид гаштани киштӣ онро бо нигоҳи гарм гусел намуд, сипас ба назди қаиқ баргашта Азаматро, ки аз ҳуш рафта дер боз мехобид, об зада аз ҷой хезонд. Азамат гўё ҳеҷ воқеае рух надода бошад, саросема худро ба тартиб даровард ва:

        - Эҳ, сабил. Хобам бурда мондааст, - гўён бели қаиқрониро ба даст гирифт. Ҷамшед низ бели худро, ки ҳангоми аз ҳушравӣ Азамат ба дарё афтонда, сипас мавҷ онро ба соҳил афканда буд, гирифта ба Азамат пайравӣ намуд. Қаиқ дар рўи мавҷҳои пурхурўши дарё алвонҷ хўрда ба соҳил торафт наздик мешуд. Аз сўи соҳил бошад ҳамоно чароғе милт-милткунон аз ивазшавии смена хабар медод. 

(1999 сол)

********

"Паринамо" ё "Парвиннамо"

Таронаи маъруфи равоншод Муборакшо Мирзошоев ки дар замири қалби ҳамаи мухлисонаш ҷо гирифтааст, дар сабтҳо ҳамеша бо номи "Парвинамо" меояд. Худи Муборакшо, ёд дорам, дар яке аз кунсертҳояш вақте мехост таронаи навбатиашро хонад, ба сӯи Иқболшову Анваршоино назар афканда бо садои паст "Аҷаб ранг аҷаб ҳаво" гуфта ба он ном ниҳода буд. Аз мазмуни шеър, албатта, ман ҳамеша ин таронаро "Нола Дорам" меномидам. Новобаста аз он ки номи тарона чист, яке аз вожаҳояш то ҳол бароям номаълум аст. Яъне чуноне ки мардум мегӯянд, "Парвинамо", ин вожа ягон маъние надорад. "Парвиннамо" ки маънии хуб ҳам дорад (яъне шабеҳи Парвин, маҷмӯи ситораҳои Ҳафт Хоҳарон) саҳл дағалтар садо медиҳад. Чун Муборакшо бештари вақт "и" ро дарозтар мекашад, фикр кардам шояд ин "Паринамо" бошад. Хонандагон ба чӣ назаранд? Матни тарона дар поин:

"Паринамо"
Аҷаб ранг, аҷаб ҳаво,
Аҷаб шӯхи нораво,
Ба қадат чӣ нозанин,
Ба сурат паринамо!
Ба сурат паринамо!
(2 бор)
Бевафоӣ аз ту шуд.
Дилҷудоӣ аз ту шуд.
Ин куҷо бошад раво?
Аз кӣ пурсам?
(2 бор)
Ооооооооооо, нола дорам, нола дорам, нола дорам!
Ооооооооооо, нола дорам, нола дорам, нола дорам!
***
Аҷаб ранг, аҷаб ҳаво,
Аҷаб шӯхи нораво,
Ба қадат чӣ нозанин,
Ба сурат паринамо!
Ба сурат паринамо!
(2 бор)
Ҳанӯзам ёдӣ манӣ,
Ёди барбоди манӣ,
Ин куҷо бошад раво?
Аз кӣ пурсам?
(2 бор)
Ооооооооооо, нола дорам, нола дорам, нола дорам!
Ооооооооооо, нола дорам, нола дорам, нола дорам!
***
Аҷаб ранг, аҷаб ҳаво,
Аҷаб шӯхи нораво,
Ба қадат чӣ нозанин,
Ба сурат паринамо!
Ба сурат паринамо!
(2 бор)
Ба сурат паринамо!

Филмҳои тоҷикӣ

Чанд соле аз ин пеш, фикр кунам 14-15 сол аз ин қабл, ҳангоме ки интернет акнун густарда мешуду, Ютуб ҳанӯз моли Гугл набуд, як сомонае ба ном http://baxtier.mylivepage.ru фаъолият мекард, ки дар он филмҳои зиёди истеҳсоли "Тоҷикфилм" гузошта мешуд. Аз рӯи сомона маълум буд, ки соҳиби ин архиви филмҳо ҷавонмарде бо ном "Бахтиёр" буда, аз дӯстдорони филмҳои "Тоҷикфилм" буд. Мутаасифона, чанд солест ин сомона дигар кор намекунад. Гарчанде чанде аз филмҳои гузоштаи ин ҷавонмардро ҳоло дар ин ҷову он ҷо метавон пайдо кард, бештари ин филмҳо дигар дар сафҳаҳои интернет нестанд. Аз ҷумла, филми "Фиғонаи Нафрат" ро, ки чандест боз меҷӯяму наметавонам пайдо кардан. Ба худ гуфтам, ин ҷо як қайдномае нависам, шояд ин бузургмард ба мо номаи ошкоро бинависаду ин филмҳоро боз ба ширкат гузорад. Қаблан хеле сипосгузорам! 

Панҷаи Кушод (дар "Овози Самарқанд" нашр шуда)

Панҷаи кушод

(ҳаҷвия)

          Субҳидам аз хоб хеста, сару либосамро пўшидам ва як нўг нонро ҳам насия гузошта пой дар даст сўи факульта шитофтам. Ғайр аз муаллим Тамаъ Ҳарисович аллакай ҳама ҷамъулҷамъ. Ҳамин лаҳза муаллим низ саросемавор аз автобус фуромада сўи мо нигоҳи ҳарисонае партофту шояд дар гулўяш луқмае дармонда буд, ки онро қултӣ фурў бурд ва ба ман ишорати «аз пасам биё» кард. Худ шитобон аз даҳлез ба даруни бино даромада ғоиб гашт. Ман низ ҳаққи муаллимро, ки аз бачаҳо бо сад машаққат рўёнида будам, «вақт ғанимат» гўён зуд зери бағал гирифта аз паси муаллим шудам.

           - Ку, даро! – бо баробари дар долон дидани ман номураттаб нафаскашон хитоб кард ў ва давом дод: - Дарро аз қафоят пўш!

          Қафаси синаам аз ҳаяҷон меларзиду пасу пеш мебаромад. Худро илоҷе ба даст гирифта наздиктар рафтам. Тамаъ Ҳарисович гулўи қозгирашро як-ду афшонда, сўям ишорати нишастан намуд ва ба пурсиш сар кард:

          - Хўш, Гадоев, тайёриҳо чӣ тур?

          Азбаски иқтисоди бозаргонӣ фанни дўстдоштаам буд, хостам «аъло» гўён ҷавоб диҳам, аммо сари вақт аз ин беадабие, ки нўги забонамро ба хориш оварда буд худро нигаҳ дошта, бо чашмони илтиҷоомез сўи муаллим нигаристам, то хотири он касро мағшуш насозам. Тамаъ Ҳарисович аз вақтхушӣ қариб буд, фарьёд занад ва чашмони барқзадаашро аз ман наканда, ҳатто даст-даст карда дид, то ин ҳама дар хоб набошад. Сипас аз ҷайбаш як қогази дарозеро бароварда сўям дароз намуд ва бо савлату шукўҳе ки қаҳрамононро хос бошад, хондани маро мунтазир шуд. Рўйхати либосу афзоли писарчаи мактабхонаш будааст; аз қаламтезкунак то шиму ҷуроб ҳамаро як-як пеш оварда буд. Таби сўзоне баданамро вараҷа занонда бошад ҳам барои хотири муаллим пинҳон доштам ва ҳатто болои он табассуми фарохе ҳадя намудам.

          - Шогирди олиҷаноб! – Тамаъ Ҳарисович ҳаяҷонашро нигоҳ дошта натавонист ва илова намуд: - Тезтар ин корҳоро ба сомон расону наздам баргард, он тарафашро сонӣ мепазонем.

          Ҳангоми гусел панҷ ангушташро сўям кушода дошт. Аз чашми мани зирак ин чиз пинҳон намонд, албатта. «Ана ин гапи дигар. Ба қавле таги ҳар меҳнатро роҳатест, мо низ «5» гирем чӣ шудааст? Зиёдатар аз ин олиҳимматӣ вуҷуд надорад».

          Бо баробари дидани бачаҳо ман низ панҷ ангушт кушода доштам. Дар лаби ҳама табассум…

          То пешин мағозадавӣ карда саг барин монда шудем. Тўҳфаи янгаамонро низ фаромўш накардем, албатта. Ҳамаи бор, ки тахт шуд, таксиеро киро карда чизҳоро ба хона дасти янгаамон супоридем ва пешинӣ мондаву шалпар ба факульта баргаштем.

          Муаллим Тамаъ Ҳарисович чун мурғи посўхта аз ин тараф он тарафи даҳлез давида роҳи моро поида истода будааст, зуд маро ба кабинеташ бурд ва ин дафъа дарро аз дарун қулфак зада монд. Сипас панҷаашро аз пештара калон кушода, бо баробари он даҳонаш ҳам воз шуд ва сўям чашмакӣ зад. «Фаҳмо!» Бесабаб маро Зирак наменоманд, дар лаҳза пай бурдам, чӣ мегўяд. Бачаҳоро бо баҳои «5» як хурсанд накунам, намешавад. Аз ҷой хеста барои дафтарчаҳои рейтинг сўи дар равона будам, ки муаллим аз остинам дошт:

          - Исто, ки ту аз ҳар яки онҳо панҷҳазорӣ ғундоштӣ, ё яку нимтааш монд? – ва боз панҷаашро васеътар кушод.

          Ба маънои панҷаи кушод акнун сарфаҳм рафта, дуд аз димоғам баромад, сарам чарх зада дилам беҳузур шуд ва садои муаллимро, ки «Ба ту чӣ шуд?» гўён маро нихта мекард, лаҳзае дар ёд дораму дигар чашм кушода худро дар беморхонаи шаҳрӣ дидам. Аҷоиботро бинед, ки он рўз муаллим Тамаъ Ҳарисович сумкаи паси дар гузоштаи дафтарчаҳои рейтингро пул пиндошта аз шодӣ қариб дилкаф мешаваду ў низ ҳамшафати ман меафтад. 

(1999 сол)

********

20 сол аз ин қабл...

Аз қафои дурру марҷон сарсарӣ

Меравам ман, сарви хандон, таъҷилӣ.

То ки бахшад бўсае аз шаккараш,

Мешитобам баҳри ҷонон, таъҷилӣ.

Накҳати он ёсуман сархуш намуд,

Баҳри накҳат, ҳамчу мастон, таъҷилӣ.

Зулфи анбар нури гавҳар баргирифт,

То харам, ку нури чашмон, таъҷилӣ?

Васли Лайло хоҳаму Маҷнун шавам,

Хезу афтон, дар биёбон, таъҷилӣ.

Соатест чанд ёди ҷонон мекунам,

Раҳм бахшо, эй худоҷон, таъҷилӣ!

(1999 сол)

Гардиш

Гардиш

         

          Анвар оби ҷўйро ба охирин пайкали ҳамсоя равон сохту худ дасту пой шуста либосҳояшро каме ба тартиб даровард  ва ба хонаи хоб  даромада рўи каташ дароз кашид. Гарчӣ рўзи дароз ҷунбуҷўл карда сахт монда шуда буд, фикру андешаҳои гуногуни бепоён намегузоштанд, то даме ғанаб карда шалпарии рўзонаро аз тан рафъ кунад. Он чӣ ки ў имрўз шоҳидаш гашта буд ва илова ба ин нақлҳое ки модараш дар бораи кампири Саидбибӣ мекард ўро водор сохтанд, то дергаҳ аз олами қайду андешаҳо бадар наояд…

          Ба Саидбибӣ аз шавҳар танҳо ду писар ёдгор монд. Бемории чандрўзаи дарди шикам шавҳари харобу хазонгаштааш Нарзуллоро охир ба коми аҷал кашид. Дар рўзҳои аввал Саидбибӣ аз ночорӣ хуб азият мекашид. Ба маслиҳати ҳамсоягон, ки дубора шавҳар карданашро маъқул мешумориданд, надаромад. «Писаронамро худам калон мекунам» мегуфт. Аз хурдӣ онҳоро бо нозу нуз ва эркагӣ тарбият намуд. Ҳар чизе, ки мехостанд, гирифта дод, ба қавле нонашонро аз даҳонашон наканд. Ёрдампулии аз тарафи давлат медода бошад ночиз буд ва он ҳам дар вақтҳои охир пой аз остонаи онҳо канду яку якбора қатъ гардид; худи Саидбибӣ кор кунад, будааст.

        Рўзе писари калониаш Карим  «велосипед харида диҳед» гўён ба ҳолу ҷони Саидбибӣ намонд ва ў маҷбур шуд аз ҳамсоягон қарз бардошта ба писараш велосипед харад. Аз шодӣ ба куртааш нағунҷидани писарашро дида вай ҳам гўё болу пар баровард. Аммо тангии оила ва нодорӣ Саидбибии беваро маҷбур сохт, то ба колхоз ба кор барояд. Чанд сол дар меҳнатҳои пурмашаққати колхоз хуб корнамоӣ зоҳир кард. Кам дар хона мешуд ва аз аҳволи писаронаш низ дигар дуруст хабар надошт, ки рўзона онҳо ба чӣ корҳое машғуланд. Акояш Саидбек ҳафтае як бор омада аз ҳотаву марзаашон хабар мегирифт, боғашонро ба тартиб оварда аз аҳволи оғилу ҷои гўсфандон огаҳи мешуд. Корҳои боқимондаро бошад худи Саидбибӣ дасташ расад шабона, нарасад саҳарӣ пеш аз ба кор рафтанаш анҷом медод. Ба ҳамаи ин нигоҳ накарда писаронаш ба ягон кори хона даст намезаданд, баръакс рўзи дароз дар куҷое сар-сарӣ мегаштанд ва танҳо шабона чун саги дайду баногоҳ пайдо мешуданд.

          Рўзи занги охирини мактаб буд; ҳамсинфони Умар ҳама либосҳои хушнамуд пўшида назди якдигар аз зебоии либоси хеш худнамоӣ мекарданд. Умар низ аз куҷое бо шиму камзўли нави итолиёвӣ омада таваҷҷўҳи ҳозиронро ба худ ҷалб кард ва нуқтаи нави диққату эътибори онҳо қарор гирифт.

          Он бегоҳ тағои Умар Саидбек ба хонаи онҳо омад, то ҷиянашро баҳри ин кораш танбеҳу сарзаниш кунад, чаро ки охир ў аз ҳеҷ кас напурсида ягона гови ҷўшоияшонро фурўхта буд ва он шиму камзўли эътибори ҳамаро афзуда низ аз пули ҳамон буд. Аз ин рў тағояш сахт андўҳгин гашта буд:

          - Ҷиян, охир аз падарат танҳо ҳамин як гови ҷўшоӣ мерос монда буд. Онро аз гўштӣ ба даст оварда буд, раҳматӣ. Қуввати шерро дошт, таҳамтан… - лаҳзае ба сукут рафта боз давом дод: - Акнун, ки пир шуда буд, мо ният доштем ўро фурўхта ба ҷояш ягон модагови ҷавон гирем, ту бошӣ бо сари худат хеста онро фурўхтӣ. Магар дар дўкон дигар либос кам буд магар, ки ту маҳз ҳамин хелашро харидӣ?

          - Писари Абдуллои магазинчиро бинед, падараш барояш аз ин ҳам зўрашро гирифта додааст. Ман бошам, ду сол боз фақат як шимро мепўшам, илова бар ин беҳтар мебуд, ки ба молу дунёи мо кордор намешудед!

          Суханони Умар ба мағз андар мағзи устухони Саидбек  расида қалбашро ба ҷароҳат даровард. Модар, ки то ин дам каноре истода ба гапи байни онҳо гўш меандохт, дарҳол ба «ҳай-ҳай» гўӣ даромада писарашро ором кард, сипас узромезона ба акояш нигариста ўро аз ин ҳолати ногувор бароварданӣ хост.

          - Бача-дия, дилаш кашидааст. Як гов садқаи сар, пул ёбем, боз мегирем…

          Ва боз ким-чиҳо гуфтанӣ буд, ин лаҳза Саидбек даст афшонда бо як оҳанги маслиҳатомезона миёни сухани ўро бурид:

          - Саидбибӣ, аз ҳад берун бепарво будан ҳам аз рўи ақл нест, ба бача бояд аз хурдӣ сахтгирӣ бояд кард, вагарна имрўз говро фурўшад, фардо даст ба хона мезанад ва фадои дигар кӣ медонад боз чӣ гуна «корҳои  олиҷаноб» ро ба сомон мерасонад.

          - Назди ёру дўстон бепадариаш маълум нашавад, мегўям-дия, акаҷон. Набошад худатон дида истодаед, пули аз колхоз гирифта истодаам низ ба ҳеҷ чиз кор намеояд.

          Саидбек аломати маҳзуниеро дар чашмони хоҳараш дида, дилаш ба ҳоли ў сўхт ва дигар дар ин бора дигар сухан накушод…

     Аз рўи нақли модар паиҳам ду тўи пурдабдабаву бошукўҳ гузаронидани кампири Саидбибӣ ўро хонавайрон кардааст. Зеро ў чизу чораи зиёдатие, ё ин ки пули казоие барои ин тўйҳо надошта, ҳамаро аз ҳамсояҳои дуру наздик қарзу қавола карда будааст. Пас аз ҳамон тўйҳо қомати кампири Саидбибӣ дучанд хамида гашта, мўйҳояш низ ба куллӣ сафед гашта ранги ҳозираро гирифта будааст. Хусусан аз воқеоти дирўза, ки то ҳол аз пеши чашмони Анвар дур намерафт, ў то ҳол як хулосаи ҷиддие бароварда наметавонисту ҳайрон буд, шояд ниҳоят қасд ба қасддораш расид, ё ин ки ҳамту…

          Дирўз Анвар аз пеши хонаи Салимино гузашта истода кампири Саидбибиро дид, ки дар лаби ҷўйбор нишаста дар оби он як пора нони хушкшудаи мағорбастаеро тар карда мехўрд. Пойҳои кампир урьёну лойолуд буданд, наздаш каланде хоб мерафт. Аз ин ҳолати кампир дар дили Анвар нисбати ў эҳсоси тараҳҳум пайдо шуд ва назди кампир рафта:

          - Бибиҷон, хезед, ба хона гузаред, як пиёла чои гарм нўшед. Очаам имрўз нон пухта…

        Боқимондаи гапи Анвар дар даҳонаш монд, чунки ин лаҳза аз дарвоза Умари буқа, ҳамон Умаре, ки ҳангоми буқаи колхозро дуздида истоданаш даҳ тан базўр ба ў бас омада буданд баромад ва бо як ваҷоҳати ғазаболуде сўи Анвар нигарист.  Аз чашмони Умар гўё хун мебориду нигоҳаш чун гурги чашмгурусна, ҳамин ҳозир мехўрам, мегуфт. Анвар зуд худро аз он ҷо канора гарифтанро авлотар донист ва ба хонаашон даромада аз тарқиши дарвоза пойид, ку бубинад, ў чӣ кор карданист.

          - То нон хоидана ба обат нигоҳ кунӣ мемурӣ ту, кампири айёр. Ҳар обмонии ту, маккора, барои ман як рўзи наҳс меоварад. Хез аз ҷоят,  ки ҳавлиро об зер кардааст.

          Умар чанди дигар аз ин қабил калимаҳои таҳқиромез сухан гуфта охир рўй ба сўи кўчаи калон оварду калон-калон қадам гузошта ба ҷои ҳамешагиаш, назди мағоза, барои картабозӣ ё ягон бозии дигар, ки ҳамеша дар ин гуна бозиҳо ў дастболо буд, роҳ пеш гирифт. Ба модараш «ту-ту» гуён  муроҷиат кардан ба Умар аз хурдӣ касб шуда буд, аз ин рў ин рафтори ў барои Анвар ҷои тааҷубе надошт.

          Анвар мунтазири тамоман аз он ҷо дур гаштани Умар шуда, дақиқаи дигар дар ҷои пинҳоншудааш истод, пас аз он оҳиста-оҳиста сўи кампири таҳқирдида наздик омад.

          - Бибиҷон, ба дил нагиред, феъли вай ҳ… ҳамин, - мехост ҳайвон гўяд, боз худдорӣ намуд, ҳар кӣ ҳам бошад охир фарзанди ўст. – Шумо ба хона равед, ман худам об мемонам.

          - Ҷони бибеш, ту наметавонӣ, роҳу равишашро намедонӣ.

     - Метавонам, бибиҷон, - исрор мекард Анвар. – Ман об монда метавонам, шумо равед, дам гиред.

          Сиришк дар чашмони кампири Саидбибӣ ҳалқа зад ва ба рўи пурожингаш таровид. «Илоҳӣ, ба сад дароӣ, бачем, рўи камиро набинӣ» гўён дар ҳаққи Анвар дуо кард. Сипас як-як қадам партофта сўи хона акои раҳматиаш Саидбек равон шуд.

          Аз бозе ки писари дуввумиаш ўро аз хона рондааст, кампири Саидбибӣ дар хонаи акояш умр ба сар мебарад. Азбаски дилкашолие ба кори колхоз дорад, гоҳо-гоҳо омада боғу ҳотаашонро об медиҳад, шохҳои дарози дарахтонро қайчӣ мекунад, ҷўйборҳоро ба қадри имкон тоза мекунаду боз  ба манзилаш бармегардад. Ба ивази ин аз писараш фақат дашном мешунаваду халос. Аслан гап ҳамин гапи келини дуввумиаш шуду, писараш ба ҳар як гапу ҳарф ўро озо медодагӣ шуд. Пас аз дуввумбора зан гирифтани писари калонӣ зани писари хурдӣ бо ў муросо карда натавонист ва низое дар байни ҳеварзанон ба вуқўъ пайваст. Гарчанд писари калонӣ хонаву дари алоҳида дошт, зани писари хурдӣ аз ҳар як гапу калоча ғавғое бармесохт. Чун модарарўс хост дами муноқишаи байни онҳоро паст кунад ва рўзе ба мобайн даромад, келини хурдӣ бадтар аланга гирифт. Баҳонае барои ў тайёр шуд, то дар ҳаққи модарарўс назди  шавҳар бо муболиғаҳои зиёд бадгўӣ кунад. Аз худ лофу газоф ҳамроҳ карда гуфт, ки гўё ў зиндагии оромонаи онҳоро намехоста бошад ва маҳз худи ҳамон сабабгори ҷангу ҷидоли ҳаррўза бошад. Шавҳари беақл бошад, бе ҳеҷ як истиҳола модари худро зери шаттаву шаллоқ гирифт.

          Ҳамаи инро Анвар соле пеш аз болои дарахти чормағз медид ва ҳеҷ гумон накарда буд, ки фарзанди одамӣ то бад-ин дараҷа сангдил мешуда бошад. Умари девонаавзоъ кампирро ба як хориву зиллате аз мўяш рў-рўи ҳавлӣ кашола мекард ва аз даҳонаш кафк парронда наъра мезад:

          - Ту, модасаг, тарафи келини навата гирифтӣ? Зани ман дар ин хона ба ту чӣ бадӣ кард, малъуна? Ё осмон хеста ба сарат парў афтод? Ғундор бору бунаатрою каш аз ин ҷо, ки дигар рангатро набинам! Дафъ шав ба ҳамон хонаи келини нават!

          Кампири Саидбибӣ бадани аз зарбу лагад абгоргаштаашро базўр аз ҷой бардошта, нолакунон сар ба сўи осмон боло карду номи писари кайҳо ба ҳолаш гузоштаашро гирфта танҳо чунин нидо кард:

          - Илоҳо аз фарзандонат бинӣ, балам!

    Сипас мўи сарашро қадре дуруст карда тарафи хона калавида-калавида як-ду қадам партофт ва ин дафъа пасттар илова намуд:

      - Дигар ба ту ҳеҷ чиз намехоҳам, фақат он чӣ ки ба ман рафтор намудӣ, аз фарзанди худат бинӣ!

         

          Ин ҳодиса як сол қабл рўй дода буд. Воқеаи дирўза бошад Анварро сахт дар шигифт монд. Тааҷҷуби Анвар бештар аз он буд, ки шояд «оқибат гургзода гург шавад» ро амалан медид ё…

         

          Пас аз рафтани кампири Саидбибӣ Анвар оби ҷўйро, ки банди худро зада рўи ҳавлӣ баромад буд ба роҳи худ равон сохт. Сонӣ ҳар як пайкали обхўрдаро бо дастонаш зер карда қаноат ҳосил карданӣ мешуд, ки марза хуб об хўрдааст, ё не ва пайкали навро барои обмонӣ муҳайё месохт. То   як соат ҷунбуҷўл дошт ва ҳатто надониста монд, ки офтоб ба қиём омада, вақти пешин фаро расидааст. Ҳамин дам садои тараққос зада ба ҳам расидани дари дарвоза шунида шуд. Анвар як қад парида ба он сў нигарист ва Умарро дид, ки авзои аз саҳара ҳам беҷотар дошт ва рост ба сўи писараш Салим меомад, ки парвои дунёро надошта ба дулунҷа задани оши рўи дастархон машғул буд. Аз афташ маълум буд, ки Умар бозии имрўзаро бохтааст ва қасдашро аз дару девор гирифтанист.

          - Салим, чаро имрўз ба мактаб нарафтӣ?

      Салим осмон омада ба замин часпад ҳам бехабар, ҳамон беэътиноёна даҳонро аз ош пур мекард ва суханони падарро, ки ба ў нигаронида шуда буданд, гўё аз як гўш қабул мекарду аз дигар мебаровард.

          - Аз ту мепурсам, лаънатӣ! – ва як шаппотӣ ба рўи Салим фуровард. Салим, ки инро чашмдор набуд, дар лаҳзаи аввал ба ҳайрат афтод, сонӣ аз ҷой хесту то ҳол ҳарфе ҷавоб нагуфта, банохост ба рўи падар мушт кашид ва тирсон аз ҳавлӣ ба берун гурехт.

          Умар биннии хунолудашро боло дошта истода аз қафои ў:

          - Ҳумъ, падарлаънати аз саг шуда! – гўён дашном дода фиристод ва ҳатто пайхас накард, ки ў худ киро дашном медиҳад…

          Анвар дар ҷойгаҳ аз паҳлў ба паҳлў ғелида истода, ҳамаи ин воқеотро чун навори кино як-як аз лавҳи хотир мегузаронид ва ниҳоят байни онҳо як равобите пайдо кард, ки аз гардиши чархи фалак огоҳӣ медод. 

(2001 сол)